بررسی نقش کارگزاری امور خارجه در تحولات کردستان
در آغاز سدة بیستم
دکتر عباس زارعی مهرورز
چکیده
آغاز سدۀ بيستم تا جنگ جهانی اول از حساسترين دورههاي تاريخ ايران به شمار ميرود. در این دوره تحرکات کشورهای بزرگ اروپایی- روسیه، بریتانیا، عثمانی و آلمان- در ایران اوج گرفت. در این میان، ايالت كردستان از مناطق مهم استراتژيك در برخوردِ ايران با قدرتهاي خارجي در اوایل سدۀ بيستم به شمار ميرفت.
یکی از راههاي مهم دولت مركزي براي تقابل با قدرتهای جهانی و گسترش نفوذ در ایالات مهم، تأسیس نمايندگي وزارت خارجه (كارگزاري) بود؛ که ایالت كردستان نیز از جملة ایالات مورد توجه دولت مرکزی درین باره به شمار میرفت. بالطبع، نقش کارگزاری بسیار مهم و تعیینکننده بود. نمایندگی وزارت امور خارجه، با عنوان مؤسسة کارگزاری مهام خارجه، برای رسیدگی به امور بیگانگان، بهویژه امور حقوقی، تجاری و تنظیم روابط نظام اداری محلی با آنان، نخست در تبریز و سپس در شهرهای مختلف، پس از معاهدة پاریس (1274/1856) تأسیس گردید. اوایل سدۀ بيستم آخرين سال هاي فعاليت كارگزاري در سراسر كشور به شمار ميرود؛ اما در عين حال، ميتوان اين دوران را مهمترين دوران حيات اين تشكيلات به شمار آورد.
مقام کارگزار به گونهای بود که میبایست پاسخگوی همه، از مقامات محلی و مرکز گرفته تا نمایندگیهای دولتهای خارجی، باشد. شاید در نگاه نخست، کارگزاری کردستان، در مقایسه با کارگزاری شهرهای دیگر چون آذربایجان و بوشهر، در ردة کارگزاریهای کماهمیت قرار گیرد؛ اما برخی مسائل در این ایالت وجود داشت که آن را برای دولت مرکزی پراهمیت میساخت، مانند موضوع عشایر و تابعیت آنان و نقششان در ناامنی منطقه، دخالتهای عثمانی، احساس نزدیکی مذهبی کردهای ایران و عثمانی و ... البته این مسائل با وقوع مشروطه و جنگ جهانی اول بسی پررنگتر شدند.
وظايف كارگزاري دركردستان بسيار متنوع بود و تقریباً تمام موارد حقوقی، سیاسی، اجتماعی و نظامیِ محلی، مانند روابط با كنسولهاي كشورهاي خارجي در كردستان، اتباع خارجي، اقليتهاي ديني، هماهنگي با مقامات محلي و... را در بر میگرفت.
اين پژوهش، با رويكرد تاريخي و عمدتاً بر پايۀ اسناد وزارت امور خارجه، به عملكرد اين نهاد در كردستان در آغاز سدۀ بيستم پرداخته است. این پژوهش بر اساس تحلیل محتوای دادههای تاریخی، عمدتاً شامل گزارشها و نامههای کارگزاری امور خارجه و شهبندری عثمانی در کردستان، و استنتاج تاریخی از آنها، نگاشته شده است. هدف نگارنده بررسی نقش کارگزاری امور خارجه در ایجاد روابط با نمایندگی کشورهای خارجی و مقامات محلی در دوران حساس اوایل سدة 14/ 20 و میزان توفیق این نهاد دولتی در این امر است.